Feminizm i rola kobiet w historii Indonezji

10 listopada każdego roku w Indonezji obchodzony jest Dzień Bohaterów [Hari Pahlawan]. Wśród indonezyjskiego panteonu osób oficjalnie uznanych przez parlament za bohaterów narodowych jest 15 kobiet, chociaż kobiet które w jakiś sposób się zasłużyły dla historii i rozwoju Indonezji jest znacznie więcej. I to właśnie o nich będzie dzisiejszy wpis.  

Według powszechnego spisu ludności z 2000 roku 88% z 264 milionów obywateli Indonezji wyznaje Islam, co czyni z tego kraju największy pod względem populacji muzułmański kraj świata. W oczach mieszkańców krajów “zachodnich” muzułmanki postrzegane są jako kobiety które jedynie siedzą w domu, muszą być posłuszne mężowi i nie mają żadnych praw, a ich jedyną rolą jest rodzenie i wychowywanie dzieci. Jest to obraz wypaczony i nieprawdziwy, w historii Indonezji można znaleźć wiele kobiet feministek które walczyły o emancypację, działających w polityce, armii, nauce, sporcie a także w organizacjach muzułmańskich gdzie miały duży wpływ na rozwój religii.  

Walka o prawo do edukacji kobiet w czasach kolonialnych  

Historia feminizmu w Indonezji sięga XIX wieku. W tamtym okresie, gdy Indonezja była kolonialną Holenderską popularne było powiedzenie “dapur, sumur, kasur” (kuchnia, studnia, łóżko). Dotyczyło to to kobiet które nie miały prawie żadnych praw, nie mogły uczęszczać do szkół, ich jedyną rolą było dbanie o dom i dzieci. Co prawda Holendrzy zakładali w Indonezji szkoły ale mogli do nich uczęszczać tylko chłopcy którzy mieli zapewnioną edukację jedynie na poziomie szkoły podstawowej, na kontynuację nauki trzeba było mieć specjalne pozwolenie. Było ono przyznawane rodzicom jako nagroda za lojalność wobec holenderskiego rządu.  

Najbardziej znaną feministką i działaczką na rzecz praw kobiet była Raden Adjeng Kartini. Urodziła się 21 kwietnia 1879 roku w arystokrackiej rodzinie w mieście Jepara na wyspie Jawa. Jako córka gubernatora dostała od władz pozwolenie na naukę w szkole ale tylko do 12 roku życia oraz na naukę języka Holenderskiego. Dzięki znajomości Holenderskiego czytała europejską pracę oraz książki przez co zainteresowała się feminizmem i emancypacją kobiet w Europie. 
Przed ukończeniem 20 roku życia wydała kilka książek min. “Z ciemności w jasność” czy “Kobiece życie na wsi” w których mocno krytykowała poligamię i śluby z nieletnimi dziewczynami. Nawoływała też do podniesienia statusu kobiet i zezwolenia im na edukację. 
Książki Kartini stały się niezwykle popularne na Javie i w Holandii. 
W wieku 24 lat Kartini założyła pierwszą w kraju żeńską szkołę podstawową do której przyjmowano dziewczynki bez względu na status materialny. Uczono tam min. języka Jawajskiego i Holenderskiego, historii, geografii, matematyki, podstaw ekonomii oraz zasad pierwszej pomocy. 
Rok później zmarła przy porodzie. Jej dzieło kontynuowała siostra i w krótkim czasie żeńskie „Szkoły Kartini” (Sekolah Kartini) zaczęły wyrastać w całym kraju.  
W 1965 roku ustanowiono 21 kwietnia świętem indonezyjskiego feminizmu na jej cześć – Kartini Day, a w 2017 roku powstał film “Kartini” opowiadający o jej życiu.  

Raden Adjeng Kartini jest najbardziej znaną ale nie jedyną feministką działającą w tamtym okresie. Wśród innych działaczek na rzez praw kobiet są Dewi Sartika oraz Maria Walanda Maramis. Ta pierwsza urodziła się w Bandung w 1884 roku. Już jako mała dziewczynka lubiła bawić się “w szkołę” i udzielać lekcji kolegom i koleżankom. W 1904 założyła w Bandung swoją pierwszą żeńską szkołę “Sekolah Isteri di Pendopo Kabupaten Bandung”, 8 lat później prowadziła 9 szkół rozsianych na całej Jawie, a już w 1920 miała jedną szkołę w każdym większym mieście na wyspie.  

Maria Walanda Maramis to indonezyjska feministka urodzona w 1872 w mieście Kema na Północnym Sulawesi. W wieku 6 lat została sierotą gdy jej oboje rodzice zmarli z powodu chorób w bliskim odstępnie czasu. Dzięki wujkowi który przygarną ją i jej rodzeństwo otrzymała edukację w szkole malajskiej. W późniejszym okresie życia zaczęła pisać dla gazety Tjahaja Siang, jej artykuły poruszały tematykę ważnej roli kobiet w rodzinie i ich rolę w dbaniu o dobro i zdrowie wszystkich jej członków oraz we wczesnej nauce dzieci. W 1917 roku założyła organizację PIKAT w której młode kobiety uczyły się właściwej pielęgnacji małych dzieci. Wkrótce jej organizacja posiadała wiele oddziałów w całej Indonezji, w tym na Jawie.  
Walczyła też o prawa wyborcze dla kobiet. Dzięki staraniom Maramis w 1921 roku dopuszczono kobiety nie tylko do głosowania ale i do wystawienia swoich kandydatek w regionalnych wyborach do rady miejskiej w prowincji Minahasa w Północnym Sulawesi.  

Kobiety chwytają za broń 

Oprócz walki o edukację i prawa wyborcze wiele kobiet było zmuszonych do innego rodzaju walki. Walki zbrojnej. Końcówka XIX wieku to w Indonezji okres powstania silnych ruchów nacjonalistycznych i wyzwoleńczych, Indonezyjczycy wielokrotnie poodejmowali walkę z wojskami holenderskimi w której niejednokrotnie brały udział kobiety. W 1874 wybuchła wojna pomiędzy prowincją Aceh a Holandią która trwała aż do 1914 roku.  

Najbardziej znaną indonezyjską wojowniczką jest Cut Nyak Meutia. Przyszła na świat w 1870 roku w Aceh. Wychowała się w bardzo konserwatywnej, muzułmańskiej rodzinie, jej ojciec był Szefem Samorządu Regionalnego. Miała 3 mężów. Z pierwszym rozwiodła się gdy ten odmówił walki przeciwko Holandii. W 1901 roku wstąpiła do lokalnego ruchu oporu i wzięła ślub z Teuku Chik Tunong który był dowódcą wojskowym. Cut Meutia ramię w ramię z mężem brała udział w bitwach oraz przygotowywała taktyki walki partyzanckiej. Osobiście kierowała oddziałami w trakcie napadów na patole holenderskich żołnierzy dzięki którym rebelianci zdobyli broń i amunicję. Jedną z jej najbardziej spektakularnych akcji był atak na kwaterę główną wojsk holenderskich. Holendrzy nie mogąc sobie poradzić z partyzantami wpadli w prawdziwy szał i wysłali znaczne ilości do Aceh. W 1905 roku jej mąż został złapany i stracony na plaży niedaleko miejscowości Lhokseumawe. Po tym wzięła ślub z Pang Nanggroe i kontynuowała zbrojną walkę przeciwko Holendrom aż do 1910 roku. 25 września jej mąż został zabity w zaciętej walce pod Paya Cicem, a ona schroniła się w lesie z niewielkim oddziałem rebeliantów. 24 października rebelianci zostali otoczeni przez Holendrów a Cut Meutia zastrzelona w walce. Otrzymała strzały w głowę i w klatkę piersiową.  
Za swoją odwagę, nieustępliwość i walkę do samego końca została wpisana na listę bohaterów narodowych a jej wizerunek widnieje na banknotach 1000 rupii.  

Inną znaną wojowniczką z Aceh jest urodzona w 1848 roku Cut Nyak Dhien. Wraz ze swoim mężem Teuku Umar przez blisko dwa lata działali w Holenderskiej armii jako szpiedzy, w tym czasie wykradając plany, ucząc się holenderskiej taktyki. Jednego dnia uciekli z olbrzymią ilością ciężkiego sprzętu, broni i amunicji. Dopiero wtedy Holendrzy odkryli, że od początku byli okłamywani. Resztę swojego życia spędziła na walce, zmarła w 1908 roku.  

Feminizm, polityka, prawa kobiet i… Islam 

Indonezyjki otrzymały prawa wyborcze w 1905 roku jednak początkowo przysługiwało ono tylko tym które umiały pisać czy czytać czyli niewielkiemu procentowi. W 1938 otrzymały prawo do startowania w wyborach, w 1945 w momencie uzyskania niepodległości zniesiono wszelkie ograniczenia dając prawa wyborcze wszystkim niezależnie od ich płci, regionu pochodzenia i wykształcenia.  Co ciekawe już okresie międzywojennym działało w Indonezji Holenderskie stowarzyszenie Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht [stowarzyszanie do spraw praw wyborczych kobiet] jednak nie odniosło większych sukcesów.  

Jedną z pierwszych kobiet – polityków w Indonezji była urodzona w 1880 roku Opu Daeng Risaju. Wychowała się w bardzo religijnej islamskiej rodzinie, od dziecka uczęszczała do wielu szkół religijnych i koranicznych. Chociaż nie miała formalnego wykształcenia w 1927 roku została członkiem Partii Indonezyjskiego Bractwa Islamskiego (PSII), a trzy lata temu jej przewodniczącym. Starała się promować partę poprzez wartości Islamu czym szybko zdobyła bardzo duże grono odbiorców. Poprzez Islam motywowała młodych ludzi do walki z Holendrami po tym gdy w 1946 wojska Japońskie wycofały się z Indonezji, a Holendrzy próbowali odzyskać dawną pozycję w kraju. Została za to aresztowana i torturowana co doprowadziło u niej do całkowitej utarty słuchu.  

Osoby które były w Dżakarcie mogą kojarzyć ulicę Jalan Rasuna Said biegnącą w samym centrum miasta przy której mieści się min. Ambasada RP. Została ona nazwana na cześć bohaterki narodowej Rasuny Said. 
Rasuna Said niemal całe życie poświęciła walce o prawa kobiet. Uczyła się w islamskiej szkole z internatem dla dziewcząt “Diniyah Putri Padang Panjan” a potem została tam nauczycielką. Po nieskutecznych próbach wprowadzania nauk politycznych w żeńskiej szkole, zwolniła się z pracy i wstąpiła do Indonezyjskiego Stowarzyszenia Muzułmańskiego (PERMI) gdzie głośno wypowiadała się publicznie o prawach kobiet i wzywała do walki z holenderskimi kolonizatorami za co później została aresztowana. Była znana z pisania bardzo ostrych i krytycznych artykułów do gazet w których bardzo brutalnie krytykowała politykę Holandii wobec Indonezji. Była też założycielką szkoły wyższej dla kobiet. Po uzyskaniu niepodległości przez Indonezję została posłem w Ludowej Izbie Reprezentantów.   

Ostatnią kobietą którą chciałbym tu opisać jest Nyai Ahmad Dahlan. Razem ze swoim mężem Ahmadem Dahlan założyli w 1912 roku Muhammadiyah – organizację która dziś jest największą, islamską pozarządową organizacją w Indonezji. Organizacja skupia ok 50 milinów wyznawców. Promują tolerancyjny i pokojowy Islam. Stowarzyszenie do ufundowało 47 uniwersytetów, 4 politechniki, ponad 100 szkół i niezliczoną ilość przychodni, szpitali, klinik, domów dziecka, domów spokojnej starości i centrów rehabilitacji. Nyai Ahmad Dahlan była też założycielką organizacji Aisyiyah nazwanej na cześć jednej z żon Proroka Mahometa – Aishy. W ramach tej organizacji promowała prawa kobiet do edukacji, służby zdrowia i opieki społecznej.  Organizowała też specjalne grupy modlitewne dla kobiet w meczetach i uczyła je czytania Koranu. Jej wizja feminizmu polegała na tym, że kobiety też powinny mieć prawo chodzić do meczetów, studiować religię, uczestniczyć w ich życiu i mieć głos w rozwoju Islamu.  

Pierwsze damy w służbie Indonezji  

6 lipca 2019 roku zmarła Ani Yudhoyono żona byłego prezydenta Indonezji Susilo Bambang Yudhoyono urzędującego w latach 2004 – 2014. Gdy oglądałem w telewizji transmisje z jej pobytu w szpitalu w Singapurze, a potem jej pogrzeb z udziałem najważniejszych osób w państwie wywarło na mnie wrażenie z jakim szacunkiem traktuje się w Indonezji pierwsze damy. Nie są one jedynie cieniami podążającymi za mężami ale wielokrotnie podejmują społeczne inicjatywy i stają się bohaterkami dla milionów osób. Ani Yudhoyono zachęcała do szczepień przeciwko Polio, była też pomysłodawcą mobilnych bibliotek na terenach wiejskich. Jako miłośniczka kwiatów i fotografii posiadała ponad 6 milionów obserwatorów na Instagramie.  

Inna pierwsza dama Siti Hartinah była żoną Suhatro którzy rządził Indonezją przez 32 lata. A historia mogła wyglądać zupełnie inaczej, bo Suharto jako wojskowy generał nie był początkowo zainteresowany polityką, dopiero po namowach żony zmienił zdanie. Siti Hartinah jest też znana ze swojej walki z poligamią która w tamtym okresie była dość powszechna, a dziś dotyczy mniej niż 1% obywateli. Była też inicjatorem budowy Taman Mini Indonesia Indah gigantycznego, liczącego ponad 150 hektarów parku tematycznego który dziś jest jedną z największych atrakcji turystycznych w Dżakarcie.  

Hasri Ainun to z kolei żona byłego prezydenta Jusufa Habiebie. Byli małżeństwem przez 47 lat aż do jej śmierci w 2010 roku. W Indonezji jest traktowana jako symbol idealnej żony która zawsze stoi przy swoim mężu i go wspiera niezależnie od sytuacji. O ich wspólnym życiu powstał bardzo dobry film Habibie & Ainun. Polecam obejrzeć.  

Pozycja kobiet w Indonezji dzisiaj  

Kobiety w Indonezji cieszą się dobrą pozycją oraz wieloma prawami i przywilejami, a dorobek wypracowany przez feministki w XIX i XX wieku przetrwał do czasów współczenych. Kobiety dziś pełną wiele ważnych funkcji. Megawati Sukarnoputri była prezydentem Indonezji w latach 2001 – 2004 i do dziś jest najpotężniejszą i najbardziej wpływową kobietą w Indonezji. Sri Mulyani to mister finansów, uznana za jednego z najlepszych ekonomistów w kraju, w poprzedniej kadencji ministrem rybołówstwa była bardzo lubiana i popularna Susi Pudjiastuti. Niedawno do kin wszedł film o Susi Susanti – kobiecie która zdobyła pierwszy złoty medal dla Indonezji na zawodach olimpijskich. CEO Telecomsel – największej firmy telekomunikacyjnej w Indonezji jest kobieta – Emma Sri Martini, a wiceprezesem firmy GoPay największej w kraju platformy do płatności telefonem Riffa Sancati. Nawet Ambasadorem Indonezji w Polsce jest kobieta – Siti Nugraha Mauludiah. 

W Indonezji istnieje parytet który wymaga by minium 30% osób na listach wyborczych poszczególnych partii stanowiły kobiety, działa też Ministerstwo do Spraw Pozycji Kobiet i Ochrony Praw Dzieci (Kementerian Pemberdayaan Perempuan dan Perlindungan Anak Republik Indonesia) które od zawsze piastują kobiety. W kraju działa też specjalna kobieca policja – Polwan. Garuda Indonesia – najwięsze, państowe linie lotnicze w Indonezji zatrudniają kilkanaście kobiet pilotów.

To co wymieniłem to wciąż jest mały wycinek spośród wszystkich kobiet które budowały i rozwijały ten kraj. Poza piętnastoma uznanymi kobietami za bohaterki narodowe są jeszcze setki innych i można o nich książkę napisać, ja wybrałem tylko te najbardziej znane nazwiska.  

Źródła:  

https://id.wikipedia.org/wiki/Daftar_pahlawan_nasional_Indonesia_perempuan 
https://nasional.sindonews.com/read/1299192/15/10-pahlawan-nasional-wanita-inspiratif-1524129198 
https://www.idntimes.com/life/women/chika-anisha/tidak-hanya-r-a-kartini-pahlawan-pahlawan-wanita-ini-patut-diidolakan-c1c2/full  https://www.cnnindonesia.com/nasional/20180816195623-20-322907/tiga-cinta-cut-meutia-dan-rencong-maut-untuk-belanda